Turkey waxay heshay xuquuq 90% ah oo ku saabsan saliida iyo gaaska Soomaaliya, sida ku cad heshiiska cusub

Waxaa la shaaciyay heshiis ballaaran oo dhexmaray Turkiga iyo Soomaaliya, kaas oo si rasmi ah loogu gudbiyay Baarlamaanka Turkiga si loo ansixiyo 22-da Abriil 2025. Heshiiskan ayaa ah mid taariikhi ah oo xambaarsan danaha dhaqaale, difaac iyo siyaasadeed ee labada dal, gaar ahaan Turkiga oo helay awoodo iyo faa’iidooyin ballaaran oo aan caadi ahayn.

Sida ku cad dukumintiga la daabacay, Turkiga ayaa la siiyay 90% wax-soosaarka saliidda iyo gaaska Soomaaliya iyada oo aysan jirin kharashaad hore ah oo laga rabo in uu bixiyo. Heshiiskan ayaa sidoo kale qayb ka ah istaraatiijiyadda cusub ee Turkiga ee furitaanka Afrika, iyadoo Soomaaliya lagu tilmaamay meel muhiim ah oo istaraatiiji ah oo xambaarsan khayraad dabiici ah oo aan weli la taaban.

Markaan eegno arrinta dhinacyo badan leh ee heshiiskan, waxaa muuqata in Turkiga uu sii qoto dheeraynayo saameyntiisa gobolka, gaar ahaan dhinacyada ammaanka, dhaqaalaha iyo xiriirka ganacsi. Qodobadan ayaa noqonaya kuwo xasaasi ah oo u baahan in si qoto dheer loo falanqeeyo si loo fahmo saameynta ay ku yeelan karaan mustaqbalka Soomaaliya iyo dhaqaalaha dalka.

Taariikhda Heshiiska iyo Qodobada Muhiimka ah

Heshiiskan waxa la saxiixay 7-dii Maarso 2024 magaalada Istanbul, waxaana qalinka ku duugay Wasiirka Tamarta Turkiga Alparslan Bayraktar iyo Wasiirka Batroolka Soomaaliya Abdirizak Omar Mohamed. Dukumintigani wuxuu daaha ka qaaday faahfaahin badan oo ku saabsan qodobo muhiim ah sida:

• In Turkiga aan laga doonaynin wax kharash ah marka hore (no signature or development bonuses)
• In uu helo ilaa 90% wax soo saarka saliidda si uu uga bixiyo kharashaadka qodista
• In Soomaaliya ay kaliya heli doonto 5% roonli (royalty) oo ka timaada wax-soosaarka

Waa arrin lama filaan ah in heshiis intaas le’eg uu gaaro waddan shisheeye isagoo aan wax kharash ah ku bixin oo weliba si xor ah u dhoofinaya wax-soosaarka.

Maxay Tahay Micnaha 90% Xuquuqda Wax-soosaarka?

Qodobka ugu weyn ee lagu muransan yahay waa halka Turkiga uu ku helayo 90% saliidda ama gaaska la soo saaro, taasoo loo yaqaano “cost recovery” ama dib-u-helis kharashaad. Tani micnaheedu waa in inta uu kharashka ku bixiyay ka daboolayo wax-soosaarka, uu isagu heli karo ilaa 90% saliidaas ama gaaskaas. Halka Soomaaliya ay heli doonto kaliya 5%, taasoo aad u yar marka la eego qiyaasta khayraadka dabiiciga ah ee la sheegayo (6 bilyan m³ gaas dabiici ah iyo 30 bilyan foosto oo saliid ah).

Tani waxay dhalinaysaa su’aalo badan: Soomaaliya ma ka faa’iidaysan doontaa khayraadkeeda? Maxay tahay kaalinta dowladda Soomaaliya ee heshiiskan? Ma jiraan wax dib u eegis ama dammaanad ah oo lagu ogaanayo in Turkiga uusan kaliya wax dhoofin doonin?

Faa’iidooyinka Maaliyadeed iyo Fursadaha Ganacsi ee Turkiga

Marka laga hadlayo dhinaca dhaqaalaha, Turkiga ayaa heshiiskan ku helay faa’iidooyin aan la malayn karin:

• Ma jiro wax canshuur ah, lacagaha roonliga ah (royalty) aad bay u hooseeyaan
• Waxaa loo oggolaaday inuu saliidda dhoofiyo isagoo aan ku xirnayn Soomaaliya
• Xuquuqdiisa ganacsi wuxuu si xor ah ugu wareejin karaa shirkado kale

Haddaba, Turkigu wuxuu gacanta ku dhigay maamul buuxa oo ku saabsan suuq-geynta, dhoofinta iyo maalgashiga batroolka Soomaaliya. Tani waxay abuureysaa su’aalo ku saabsan madax-bannaanida dhaqaalaha Soomaaliya iyo sida loo ilaaliyo danaha qaranka.

Saameynta Siyaasadeed iyo Milatari ee Heshiiska

Qodobka kale ee xasaasiga ah ayaa ah in Turkiga loo oggolaaday inuu Soomaaliya keeno ciidamo milatari, kuwaas oo lagu xusay inay sugayaan amaanka howlaha sahaminta saliida iyo gaaska. Heshiisku wuxuu u oggolaanayaa Turkiga inuu kharashaadka milatariga ka dhigo “kharash saliid” oo la celin karo.

Tani waxay keenaysaa in Turkigu helo sharci u oggolaanaya in ciidamadiisu ay joogaan gudaha Soomaaliya muddo laba sano ah, kuwaas oo ilaalinaya maraakiibta sahaminta sida “Oruç Reis” iyo shan markab oo dagaal ah oo la socda.

Halkan waxaa ka muuqata in Turkigu uusan kaliya diiradda saarin saliida iyo gaaska, balse sidoo kale uu damacsan yahay inuu gacanta ku dhigo badda Soomaaliya iyo marin biyoodka muhiimka ah ee Gacanka Cadmeed.